Kahneman-Rosenberg[Extract]

Drijfveren en gedrag in relatie tot emotiebeheersing en emotieregulatie

Het Instinctief Kompas-model biedt een nieuwe benadering voor conflicthantering in het onderwijs, met een sterke focus op emotiebeheersing en emotieregulatie. Het model baseert zich op het identificeren van drijfveren die ten grondslag liggen aan gedrag en stimuleert dialoog om die drijfveren te herzien en zo gewenst gedrag te bevorderen. Deze benadering is niet alleen praktisch, maar ook gebaseerd op verschillende psychologische theorieën die de relatie tussen emoties, drijfveren en gedrag verklaren. Hieronder wordt de wetenschappelijke onderbouwing van dit model meegegeven, bovendien gestructureerd rond vier hoofdcomponenten: emotiebeheersing, emotieregulatie, verandering van drijfveren, en gedragingen.

Emotiebeheersing

De eerste stap in het Instinctief Kompas-model is het identificeren van de drijfveren achter gedrag. Dit proces van zelfreflectie is cruciaal omdat het individuen helpt te begrijpen welke emotionele en motiverende factoren hun gedrag aansturen. Volgens Frijda (1986) fungeren emoties als signalen die ons bewust maken van wat belangrijk is in onze omgeving: "Emotions provide a signal function that helps us to understand what is relevant in our environment".[1] Door deze emoties te erkennen, kunnen leerlingen inzicht krijgen in waarom ze zich op een bepaalde manier gedragen en emoties beter beheersen om escalatie te voorkomen.

Emotieregulatie

De tweede fase richt zich op emotieregulatie door middel van dialoog. Na de eerste acute fase van emotiebeheersing wordt via reflectie en communicatie de onderliggende drijfveren van het gedrag aangepakt. Ryan en Deci (2000) benadrukken dat de sociale omgeving een cruciale rol speelt in het bevorderen van intrinsieke motivatie, en stellen dat: "The social context can either facilitate or undermine intrinsic motivation".[2] Het Instinctief Kompas moedigt aan om via ondersteunende dialogen de persoonlijke drijfveren te herzien, wat functioneel – en op later moment – moet leiden tot emotieregulatie.

Verandering van drijfveren

Het uiteindelijke doel is het veranderen van de drijfveren achter gedrag door middel van dialoog en reflectie. Bandura (1997) introduceert het concept van zelfeffectiviteit, waarbij het geloof in het eigen vermogen om gedrag te veranderen centraal staat: "Self-efficacy beliefs influence the choices people make, the effort they put forth, and how long they persevere in the face of difficulties".[3] Dit suggereert dat wanneer leerlingen inzicht krijgen in hun drijfveren en begrijpen hoe ze deze kunnen veranderen, hun zelfeffectiviteit en de kans op gewenst gedrag toenemen.

De rol van emoties in gedrag

Emoties spelen een cruciale rol in het identificeren en reguleren van drijfveren. Volgens Gross (1998) omvat emotieregulatie alle processen die de intensiteit en expressie van emoties beïnvloeden: "Emotion regulation refers to the processes by which individuals influence which emotions they have, when they have them, and how they experience and express them".[4] Het Instinctief Kompas helpt leerlingen om door middel van reflectie en dialoog hun emoties te beheersen, waardoor ze effectiever gedrag te vertonen. 

Onderbouwing van het Instinctief Kompas

Het Instinctief Kompas combineert inzichten uit verschillende psychologische theorieën van twaalf auteurs om een stevige wetenschappelijke basis te creëren. Via het werk van twee auteurs wordt twee uitgangsprincipes van het nieuwe model beschreven en hoe deze gerechtvaardigd worden door de theorie van ander wetenschappelijk onderzoek.

Als eerste is er Kahneman's (2011) theorie over de principiële Systeem 1 en Systeem 2 besluitvorming die de verklaring biedt voor instinctieve reacties in emotioneel geladen situaties. Hij stelt dat in dergelijke situaties het brein vaak reageert via Systeem 1, een snel en onbewust beslissingsproces, in plaats van via het rationele en langzamere Systeem 2.[5]

Het Instinctief Kompas is ontworpen om leerkrachten te helpen bij het beheersen van deze snelle, emotionele reacties door directe interventies die gericht zijn op emotiebeheersing. Dit model verschilt van andere conflicthanteringsmodellen die zich richten op gedragsanalyse en interactiepatronen – en die vaak te traag en complex zijn voor de dynamiek van de klas.

Als tweede is er Rosenberg (2003) die in zijn model van geweldloze communicatie uitlegt dat 'eenvoudige en intuïtieve stappen helpen' om escalatie te helpen voorkomen: "Nonviolent communication rests on simple, intuitive steps that prevent escalation".[6] Het Instinctief Kompas volgt deze logica door de leerkrachten een concrete tool te bieden om emotionele uitbarstingen snel te hanteren.

Emotiebeheersing en emotieregulatie in twee fasen

Het Instinctief Kompas-model bestaat uit twee duidelijk onderscheiden fasen, elk met specifieke doelen en methoden:

Fase 1: Emotiebeheersing in Real-Time

De eerste fase focust op het direct aanpakken van emoties zodra deze zich voordoen. Goleman (1995) benadrukt het belang van het herkennen en benoemen van emoties als cruciale eerste stap in emotionele intelligentie: "Recognizing emotions is the first step toward emotional intelligence".[7]

Het visualiserende kompas helpt leerlingen om hun emotionele reacties te plaatsen en te reflecteren op de drijfveren achter hun gedrag. Dit voorkomt escalatie door de impulsieve reactie tijdelijk te onderbreken (Pauzeren).

Fase 2: Emotieregulatie en Reflectie

In de tweede fase wordt de focus verschoven naar reflectie en rationele dialoog. Dit gebeurt meestal buiten de directe conflictsituatie. De leraar helpt de leerling om dieper in te gaan op de oorzaken van het conflict en leert hen hoe ze in de toekomst hun emoties beter kunnen reguleren. Dit sluit aan bij inzichten van Gross (1998), die stelt dat reflectie en bewuste regulatie van emoties essentieel zijn voor langdurig emotioneel welzijn.[8]

Het Onderscheid met bestaande modellen

Het belangrijkste onderscheid van het Instinctief Kompas is de duidelijke scheiding tussen emotiebeheersing en emotieregulatie, versus andere modellen die zich richten op complexe gedragsanalyses, zoals de Roos van Leary. Die laatste biedt wel visualisatie, en dat maakt juist een betere hanteerbaarheid van het model, zowel in letterlijke zin als in de figuurlijke. Ook het visuele hulpmiddel door middel van het kompas in het nieuwe model maakt abstracte emotionele processen – via gedragingen en drijfveren – toegankelijker voor leerlingen en biedt hen de mogelijkheid om hun eigen emoties en gedrag beter te begrijpen. Dit is cruciaal voor een effectieve conflicthantering in een onderwijssituatie. In tegenstelling tot bestaande modellen die uitgebreide analyse vereisen, biedt het Instinctief Kompas een snelle, praktische en vooral confronterende oplossing. Zoals Rosenberg (2003) aangeeft, is het gebruik van eenvoudige stappen in conflicthantering essentieel om escalaties snel te vermijden.[9] Het Instinctief Kompas volgt door een onmiddellijk toepasbare interventies te bieden die weinig voorbereiding of voorkennis vereisen.

Emotioneel Bewustzijn en de prefrontale Cortex

Het Instinctief Kompas speelt ook in op de ontwikkelingspsychologische beperkingen van jongeren, met name de nog onvolgroeide prefrontale cortex. Deze hersenregio is verantwoordelijk voor rationele besluitvorming en het reguleren van emoties, wat bij jongeren nog in ontwikkeling is. Het nieuwe model dwingt hen om hun emoties bewust uit te stellen en hun gedrag te analyseren, wat hun emotionele intelligentie versterkt. Goleman (1995) legt uit dat emotioneel bewustzijn cruciaal is voor het ontwikkelen van zelfbeheersing en empathie.[10] Het model bevordert deze vaardigheden zonder het leerproces te verstoren, door conflicten snel en efficiënt aan te pakken.

Overeenkomsten en verschillen tussen Kahneman en het Instinctief Kompas

Overeenkomsten:

Reacties op emotioneel beladen situaties

Zowel Kahneman's model als het Instinctief Kompas bieden inzicht in hoe mensen reageren in situaties die sterk worden beïnvloed door emoties of instinctieve reacties. Kahneman beschrijft dit via Systeem 1, dat snel en intuïtief reageert, vaak gestuurd door emoties en vooroordelen. Het Instinctief Kompas erkent deze instinctieve reacties ook, door te focussen op de Onveilige Gedragingen (zoals vechten, vluchten, afwijzen) die vaak voortkomen uit automatische drijfveren zoals schrik of schaamte.

Bewuste reflectie voor gedragsverandering

In beide modellen speelt een tweede proces een rol, waarbij bewuste en rationele reflectie leidt tot gedragsverandering. Kahneman noemt dit Systeem 2, het langzamere, bewuste denkproces dat mensen helpt om complexe situaties te analyseren en betere beslissingen te nemen. Het Instinctief Kompas gebruikt deze reflectie in de tweede fase, de Emotieregulatie, waarin de leerling of leerkracht een stap terugneemt om veilige drijfveren te identificeren en constructieve gedragingen te ontwikkelen.

Fasen als methode om emoties te beheersen

Beide modellen werken in twee fasen: een onmiddellijke reactie en een latere, bewuste analyse. Kahneman stelt dat Systeem 1 domineert in de eerste fase, terwijl Systeem 2 pas wordt geactiveerd bij bewuste reflectie. Het Instinctief Kompas vertaalt dit naar de klaspraktijk door eerst emotiebeheersing (het onderbreken van onveilige reacties) te implementeren, gevolgd door emotieregulatie (het zoeken naar veilige drijfveren).

Verschillen:

Visualisatie en emotionele drijfveren

Kahneman's model legt de nadruk op cognitieve processen en de verschillen in snelheid en bewustzijn tussen de twee systemen. Het Instinctief Kompas voegt hier een emotionele component aan toe door drijfveren en gedragingen visueel weer te geven. Dit maakt het voor leerlingen en leerkrachten mogelijk om instinctieve reacties niet alleen te herkennen, maar ook te herleiden tot de onderliggende emotionele oorzaken. Deze visuele aanpak biedt een unieke meerwaarde, vooral in onderwijscontexten.

Focus op emoties versus cognitie

Kahneman richt zich voornamelijk op cognitieve processen, terwijl het Instinctief Kompas expliciet aandacht besteedt aan de rol van emoties en hun invloed op gedrag. Het kompas maakt onderscheid tussen veilige en onveilige emoties, wat helpt om escalaties te voorkomen en gedragsverandering te stimuleren. Kahneman blijft abstracter in de toepassing van zijn model op emotionele reacties.

Directe interventie

Het Instinctief Kompas biedt een praktische tool die in real-time in de klas kan worden gebruikt om conflicten te beheersen. Kahneman's model blijft theoretisch en biedt geen specifieke strategieën voor onmiddellijke toepassing in dergelijke situaties.

Overeenkomsten en Verschillen tussen Rosenberg en het Instinctief Kompas

Overeenkomsten:

Benoemen van emoties

Zowel Rosenberg's Geweldloze Communicatie als het Instinctief Kompas benadrukken het belang van het identificeren en benoemen van emoties. Dit voorkomt escalatie en helpt bij het creëren van ruimte voor reflectie. In beide modellen is het snel herkennen van gevoelens cruciaal voor het beheersen van conflicten.

Scheiding tussen emotiebeheersing en emotieregulatie

Rosenberg en het Instinctief Kompas delen een tweefasenmodel. Bij Rosenberg gebeurt dit via empathische communicatie: emoties worden eerst erkend en later verwerkt in een dialoog. Het Instinctief Kompas voegt hier een visuele dimensie aan toe, waarmee leerlingen en leerkrachten emoties en gedragingen concreet kunnen linken aan drijfveren en routes.

Empathie en reflectie

Beide modellen bevorderen empathie en zelfreflectie. Rosenberg doet dit door betrokkenen te laten inzien welke gevoelens en behoeften aan hun gedrag ten grondslag liggen. Het Instinctief Kompas volgt een vergelijkbare aanpak, maar plaatst meer nadruk op het onderscheid tussen veilige en onveilige drijfveren en gedragingen.

Verschillen:

Focus op communicatie versus visualisatie

Rosenberg's model is gericht op het verbeteren van communicatie en het ontwikkelen van empathie door middel van verbale interactie. Het Instinctief Kompas gaat verder door een visueel hulpmiddel te bieden dat abstracte concepten tastbaar maakt. Dit maakt het kompas bijzonder geschikt voor gebruik in een onderwijsomgeving, waar verbale communicatie niet altijd voldoende is om complexe emoties te begrijpen.

Nadruk op gedrag

Waar Rosenberg zich richt op het erkennen van gevoelens en behoeften, legt het Instinctief Kompas meer nadruk op gedragsverandering. Door leerlingen en leerkrachten te helpen veilige gedragingen te ontwikkelen, bevordert het kompas niet alleen emotionele intelligentie, maar ook praktische conflictvaardigheden.

Onderwijscontext

Het Instinctief Kompas is specifiek ontworpen voor gebruik in de klas, terwijl Rosenberg's model een bredere toepassing heeft. De visuele routes van het kompas maken het een krachtig hulpmiddel voor leerkrachten en leerlingen om conflicten snel en effectief te beheersen.

Samenvatting: het Instinctief Kompas als synthetisch model

Het Instinctief Kompas combineert elementen van zowel Kahneman als Rosenberg en biedt daarmee een unieke, praktische benadering voor conflicthantering. Waar Kahneman een theoretisch onderscheid maakt tussen snelle en langzame denksystemen, en Rosenberg focust op empathische communicatie, integreert het Instinctief Kompas deze inzichten in een visueel en toepasbaar model.

- Van Kahneman leent het kompas het idee van snelle reacties en bewuste reflectie, vertaald naar emotiebeheersing en emotieregulatie. Van Rosenberg leent het de nadruk op empathie en reflectie, maar vult dit aan met een visueel hulpmiddel dat emoties en gedragingen toegankelijker maakt.

Het resultaat is een model dat niet alleen theoretisch goed onderbouwd is, maar ook direct toepasbaar in de praktijk, met een bijzondere focus op het onderwijs. Het Instinctief Kompas helpt leerkrachten en leerlingen om emoties te begrijpen, gedrag te veranderen en conflicten te transformeren in leerervaringen.

Kahneman:

Kahneman's model biedt inzicht in hoe mensen informatie verwerken en waarom het moeilijk is om rationele beslissingen te nemen in emotionele situaties of onder tijdsdruk. In de pedagogie is Kahneman's onderscheid tussen deze twee denksystemen relevant voor onderwijsstrategieën. Leraren moeten begrijpen wanneer leerlingen vooral afhankelijk zijn van intuïtief snel denken en wanneer het nodig is om hen te stimuleren om hun analytische, langzame denkproces te activeren. Voor routinematige taken zoals automatiseren van rekensommen kan Systeem 1 effectief zijn, maar voor het ontwikkelen van diepere cognitieve vaardigheden en kritisch denken is het belangrijk dat leerlingen hun Systeem 2 benutten.

Systeem 1: Snel, automatisch, en intuïtief; nuttig voor routine en bekende taken, maar vatbaar voor fouten en vooroordelen. Systeem 2: Langzaam, bewust, en analytisch; vereist voor complexe problemen en nauwkeurige besluitvorming, maar kost meer cognitieve energie.

In het Instinctief Kompas speelt emotiebeheersing niet enkel in op automatische, snelle reacties zoals in Kahneman's Systeem 1, maar ontstaat het vooral wanneer de leerling wordt geconfronteerd met de drijfveren achter zijn of haar gedrag. Het kompas visualiseert deze drijfveren, wat leidt tot een bewustwording van de emoties die aan het gedrag ten grondslag liggen. Dit proces van bewustwording onderbreekt de snelle, instinctieve reactie die anders zou kunnen leiden tot escalatie. Bij Kahneman's model is Systeem 1 het snelle, automatische denken dat vooral reageert zonder bewuste reflectie. In tegenstelling tot Kahneman, waar de beheersing van emoties vooral buiten het bewustzijn om gebeurt, vraagt het Instinctief Kompas om directe confrontatie met de emoties en hun oorsprong. Hier ligt de kracht van emotiebeheersing in het model: het dwingt de leerling om het onmiddellijke gedrag te reflecteren door het voorhouden van de drijfveren, waardoor verdere escalatie wordt voorkomen. 

Daarna volgt in het Instinctief Kompas een tweede fase van emotieregulatie, waarbij – op een later moment – de rationele reflectie plaatsvindt. Dit komt overeen met Systeem 2 van Kahneman, waarin de leerling tijd en ruimte krijgt om emoties te verwerken, drijfveren aan te passen en gedrag bij te sturen via dialoog en empathie. Het Instinctief Kompas combineert dus de snelle, instinctieve reactie met gerichte interventies op drijfveren, wat verschilt van Kahneman's model dat meer focust op een cognitief onderscheid tussen snelle en langzame systemen. Bij het Instinctief Kompas ontstaat emotiebeheersing door leerlingen te confronteren met de drijfveren achter hun gedrag, wat de escalatie van emoties onderbreekt. Dit verschilt van Kahneman's Systeem 1, waar snelle reacties 'automatisch' gebeuren. Het Instinctief Kompas legt meer nadruk op bewustwording in de eerste fase en gaat pas in de tweede fase over naar emotieregulatie, die overeenkomt met Systeem 2 in Kahneman's theorie van langzame, rationele reflectie.

Rosenberg:

De aanpak van Rosenberg bij geweldloze communicatie en het Instinctief Kompas vertonen sterke overeenkomsten in hun benadering van conflicthantering. Beide modellen richten zich op het snel benoemen van emoties om escalatie te voorkomen en bieden vervolgens ruimte voor reflectie en emotieregulatie. Waar Rosenberg zich meer richt op de communicatieve aspecten van conflicten en empathie, biedt het Instinctief Kompas een visuele methode om emoties tastbaar te maken, wat vooral nuttig is in onderwijscontexten. Door dit onderscheid tussen emotiebeheersing en emotieregulatie aan te houden, slagen beide modellen erin om emoties in eerste instantie te beheersen en pas later te reguleren, wat leidt tot minder verstoringen en een dieper inzicht in emotionele drijfveren. Er zijn duidelijke overeenkomsten tussen de aanpak van Rosenberg en het Instinctief Kompas, met name op het gebied van emotiebeheersing en emotieregulatie.

Snelle reactie en benoemen van emoties

Net als bij Rosenberg's model draait het Instinctief Kompas om het snel identificeren en benoemen van emoties voordat ze escaleren. In plaats van direct in te gaan op de inhoud van het conflict, wordt in het Instinctief Kompas de emotionele reactie van de leerling zichtbaar gemaakt. Het Instinctief Kompas fungeert als een visuele tool om te laten zien waar de emoties vandaan komen, net zoals Rosenberg snel de onderliggende gevoelens en behoeften identificeert om escalatie te voorkomen.

Scheiding tussen emotiebeheersing en emotieregulatie

Zowel in het Instinctief Kompas als in de aanpak van Rosenberg wordt er een duidelijke scheiding gemaakt tussen het beheersen van emoties op het moment zelf en het reflecteren op die emoties op een later moment. Via het Instinctief Kompas worden leerlingen eerst aangespoord om hun emotionele reacties te beheersen, bijvoorbeeld door het kompas voor te houden en reflectie af te dwingen. Op een later moment volgt de fase van emotieregulatie, waarin de drijfveren en gedragingen worden besproken, vergelijkbaar met de manier waarop Rosenberg ruimte biedt voor reflectie en empathisch begrip na de eerste interventie.

Empathie en zelfreflectie

Beide modellen bevorderen zelfreflectie en empathie. In Rosenberg's model gebeurt dit door de gevoelens en behoeften van alle betrokkenen te erkennen. In het Instinctief Kompas gebeurt dit door de leerling te doen reflecteren op zijn of haar emotionele drijfveren en de gevolgen van het gedrag. Het doel in beide modellen is om te komen tot een dieper inzicht in de emoties die aan gedrag ten grondslag liggen en om gedragsverandering op lange termijn te bereiken. Kortom, het Instinctief Kompas vertegenwoordigt een krachtige, praktische aanpak voor het verbeteren van de sociale dynamiek en leeromgeving in het onderwijs.

Annotaties:

[1] Frijda, N. H. (1986). The emotions. Cambridge University Press. (p. 467)

[2] Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). "Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being." American Psychologist, 55(1), 68-78. (p. 70)

[3] Bandura, A. (1997). Self-efficacy: The exercise of control. W.H. Freeman. (p. 3)

[4] Gross, J. J. (1998). "The emerging field of emotion regulation: An integrative review." Review of General Psychology, 2(3), 271-299. (p. 271)

[5] Kahneman, D. (2011). Thinking, fast and slow. Farrar, Straus and Giroux. (p. 21-22)

[6] Rosenberg, M. (2003). Nonviolent Communication: A Language of Life. PuddleDancer Press. (p. 45)

[7] Goleman, D. (1995). Emotional Intelligence: Why it can matter more than IQ. Bantam Books. (p. 58)

[8] Gross, J. J. (1998). "The emerging field of emotion regulation: An integrative review." Review of General Psychology, 2(3), 271-299. (p. 275)

[9] Rosenberg, M. (2003). Nonviolent Communication: A Language of Life. PuddleDancer Press. (p. 50)

[10] Goleman, D. (1995). Emotional Intelligence: Why it can matter more than IQ. Bantam Books. (p. 82)